تألیف جدید دکتر حمیدرضا قلیچ خانی در بهمن ماه 1392 توسط فرهنگ معاصر منتشر گردید.
تلفن: 66465520-66952634-66465530

بخشی از دیباچه

مهياى خجالت باش اگر عزم سخن دارى / قلم هرگاه گردد مايل تحرير، تر گردد (بيدل)

شايد شنيده باشيد كه بيشتر فرهنگهاى زبان پارسى در شبه قارّة هندوستان تأليف و تدوين شده است. تقدير اين فرهنگ هم چنين بود كه اگرچه در تهران آغازش كردم ولى بخش مهمى از آن در زمان اقامتم در دهلى به انجام رسيد.
خوشنويسى، كتاب آرايى و نسخه پردازى مجموعه اى از هنرهاست كه سبب تهية هزاران نسخة خطّى و مرقّع شده است؛ مجموعه اى از هنرها همچون: ورّاقى، كاغذسازى، كتابت، رنگ سازى و رنگ آميزى، نقاشى، تزيينات متن و حاشيه، صحّافى و جلدسازى و هنرهاى وابسته به هريك. گسترة اين هنرها و فنون سبب مى شود تا ميان آداب اين هنرها و بسيارى از اصطلاحات دبيرى و ديوانى، ارتباط نزديكى برقرار شود و ازين رو مرزهاى مشترك فراوان داشته باشند.
اصطلاحات و تركيبات اين هنرها همچون بسيارى از ديگر نمودهاى فرهنگ و هنر ايران، بيش از هرجا در ادبيات و به ويژه شعر تجلّى يافته و ثبت شده است. درست است كه اصطلاحات تخصصى بسيارى از رشته ها مانند: موسيقى، گياه شناسى و نجوم نيز در شعر فارسى ثبت و ضبط شده و امروزه مطالعة آنها سودمند است؛ ولى هنرهاى كتابت و كتاب آرايى و حضورشان در ادبيات .....
نيك می دانيم كه بسيارى از اديبان و شاعران، كاتب، دبير و يا منشى بود هاند و همچنين بسيارى از خوشنويسان و نگارگران نيز از سخنوران بنام دورة خويش شمرده م ىشوند. اين ويژگى از ابن مقله و ابن بوّاب تا دورة معاصر جريان داشته و در برخى ادوار همچون سدة نهم تا يازدهم به اوج رسيده است؛ در نتيجه شاعران بيش از هر هنرى با اهلِ كتابت و كتاب آرايى سر و كار داشتند و دستِ كم بر كتابت و نسخه پردازى ديوانِ خويش نظارت میكردند و ازين رو غالباً با اصطلاحات نسخه پردازى به ميزان كافى آشنا بوده اند. اطلاعات و اصول و اصطلاحات كتابت و كتاب آرايى، همزمان با رسالات آموزشى و تذكره ها، در بينا بين ابيات شعر فارسى، جاى گرفته و ثبت شده است. كاربرد اصطلاحات نسخه پردازى در شعر، سابق هاى 1150 ساله دارد و حتى در آثار سخنورانِ پيش از رودكى نيز ديده م ىشود. اين كاربرد حتى پس از پيدايش چاپ در سدة سيزدهم هجرى نيز ادامه يافته و در شعر سخنوران معاصر همچون ملك الشعراى بهار و پروين اعتصامى ديده میشود.
امروزه بسيارى از هنرمندان از انعكاس اصطلاحات اين هنرها در ادبيات آگاهى چندانى ندارند و همچنين بسيارى از اهلِ ادب نيز با چگونگى اين هنرهاى ارزشمند ايرانى بيگانه اند و با همخوانى و همگامى آنها آشنايى لازم را ندارند. اين فرهنگ، معرّف اصطلاحات هنرهاى نسخه پردازى و كتاب آرايى ايرانى و انعكاسشان در شعر پارسى است و همچنين شناسانندة گوشه هاى ناشناخته از شعر و همچنين گستردگى و قابلي تهاى سخنورى است و در نتيجه مرجعى بينارشته اى است كه سبب بهتر ديدن يكى از شاخسارهاى زيباى شعر پارسى میشود و از طرفى روشنگر ظرايف و نكاتى است كه همراه با اصطلاحات نسخه پردازى در بيت هاى شاهد آمده است.
اين فرهنگ، دربرگيرندة بيش از 5000 سرمدخل از اصطلاحات و تركيبات كتابت، كتاب آرايى و نسخه پردازى است كه 4200 سرمدخل داراى توضيح و شاهد هستند و همچنين 800 سرمدخل نيز به سرمدخل هاى ديگر ارجاع شده است؛ افزون بر توضيح و معناى هر سرمدخل، بيش از 12000 بيت شاهد از رودكى تا قاآنى شيرازى در اين اثر جاى گرفته است. بنابراين تمام سرمدخل ها با شاهدهايى از شعر پارسى همراهند و تمام توضيحات، با ارائة منبع و مأخذ آمده است و همچنين هيچ شاهدى بدون نام سراينده، معرفى نشده است. اساس شواهد اين فرهنگ بر سبك هندى استوار است كه دورة اوج رواج اين اصطلاحات بوده است؛ از اين رو در سبك هندى ده ها ديوان را واژه به واژه خوانده و شواهد مربوط را جدا كرده ام. برخى از اين منابع در خارج از ايران منتشر شده است و در مواردى نيز به نسخة خطى ديوان، فرهنگ و يا تذكره ها مراجعه كرده ام. با نگاهى گذرا به سرمدخل ها و معانى و شواهدشان، روشن مى گردد كه صدها سرمدخل براى بار نخست در زبان پارسى، گزارش و معنا شده و شواهدى برايشان ارائه شده است و از اين رو اين اثر صرفاً تركيب و تدوينى از فرهنگ هاى پيشين نيست و خود تأليفى نو و دست اول بشمار مى رود........

گرچه راهى است خطرناك طريقِ تحقيق / هان مينديش كه الله ولی التوفيق

(آذرى اسفراينى)