این کتاب توسط کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی در 320 صفحه و همراه با 120 تصویر 4 رنگ منتشر شده است.
بخشی از مقدمۀ کتاب:
خدا را شکر میکنم که توفیقم داد تا چند سالی را در هندوستان باشم و بتوانم دربارۀ بازماندۀ آثار زبان فارسی در نسخهها و کتیبهها و اشتراک هنرهای ایران و هند کنجکاوی و جستجو کنم. یکی از یافتههایم تذکرۀ حیات خوشنویسان است که به گمان اولین و آخرین تذکرۀ خوشنویسان ایران و هند به نظم فارسی است.
حیات خوشنویسان را «محمدحسین علوی» از خوشنویسانِ اهلِ ادب هندوستان در سال 1277 ق./ 1860 م. منظوم کرده است. هنگامی که انگلستان بر هندوستان چیرگی تمام داشت و فروغ اشتراکات هند و ایران رو به خاموشی میرفت. بهادرشاه دوم، آخرین پادشاه گورکانی هند (حک: 1857-1837م.)، خود خوشنویس بود و محمدحسین را ملقّب به «شیرینرقم» ساخت، و خود بعدها معزول و تبعید شد:
شهادت یافت آن شاه مکرّم همانا ماتمش مثل محرّم
به من شیرینرقم شد زان خطابی خطابی نی بل از برکت کتابی
در چنین زمانی سرودن تذکرهای دربارۀ کاتبان و خوشنویسان هند و ایران - از حضرت آدم تا سال کتابت نسخه در 1305 ق./ 1888 م. – و ثبت آن در تاریخ، بسیار ارزشمند است و در مطالعات تطبیقی هنر دو کشور سودمند خواهد بود. بنابر اطلاعی که از همین تذکره به دست میآید، شاعری و خوشنویسی در خانوادۀ وی موروثی بوده و پدرش، حسن بن سعید، نیز از فرهیختگان زمان خود بوده که در سرایش شعر عربی و کتابت قرآن مهارت داشته و در طریق درویشی گام میزده است.
محمدحسین که زبان مادریاش به گمان بسیار اردو بوده، این تذکره را به فارسی ساده و روان سروده است و خود اشاره میکند که ادعایی در باب هنر شاعری ندارد. ازین روست که این اثر در ضمن دیدن غباری از زوال زبان فارسی در شبهقارۀ آن روزگار، اطلاعات و نکات بسیاری را دربارۀ خوشنویسان و سلسلههای شاگردی و استادی آنها بر ما روشن میسازد. آگاهی از نوع خطوطِ خوشنویسان، تعیین عیار و نقدِ ظریف آنها و القاب و موطنشان و ارتباطشان با مراکز قدرت و امیران و پادشاهان بسیار مفید و کارآمد است و بویژه دربارۀ معاصران مؤلف از منابع دست اول و نادر بشمار میرود.
نسخۀ بسیار سالم و خوانایی از این تذکره در موزۀ سالارجنگ حیدرآباد به شمارۀ 1434 هست که به خطِّ نستعلیق خوانا در 1305 ق. کتابت شده است. این نسخه بنابر انجامهاش، پاکنویسی است که به نظر سراینده رسیده و اصلاح شده است.
از آنجا که این نسخه مورد تأیید مؤلف قرار گرفته و نسخهای دیگری هم به دست نیامده، نسخۀ یادشده اساس این تصحیح قرار گرفته است. کاتب هم همچون ناظم اثر، زبان مادریاش فارسی نبوده و ازین رو سهوهایی نیز از قلم وی به نسخه راه یافته که چه بسا برای مؤلف نیز قابل تشخیص نبوده است.
بر اساس پژوهشهای موجود بسیاری از اطلاعات این تذکره نیازمند اصلاح و یا افزایشهایی است که کوشیدهام تا این کار در نهایت اختصار در پاورقیها ارائه گردد. در نوشتن شرح و توضیحات، در کنار منابع فارسی و انگلیسی، بیشتر بر منابع و تذکرههای فارسی هندوستان (همچون مرآهالعالم از بختاورخان و تذکرۀ خوشنویسان از هفت قلمی دهلوی) و نیز تذکرههای اردو (مانند صحیفۀ خوشنویسان از احمدشاغل عثمانی) نظر داشتهام.
به ضمیمۀ این تذکره، بخش احوالِ خطاطان از کتاب «مرآهالعالم» بختاورخان (ف. 1096 ق.) نیز منتشر میگردد به دو دلیل اصلی. نخست این که تاکنون در ایران انتشار نیافته است و دیگر این که محمدحسین خود یادآوری کرده است که بخش بسیاری از «حیات خوشنویسان» را بر مبنای اطلاعات منثور بختاورخان، منظوم ساخته است؛ ازین رو یکجا منتشر شدن آنها بسیار پسندیده به نظر رسید. احوالِ خطاطان در مرآهالعالم پیشتر با نام «تذکرۀ خطاطان» شناخته شده و در نسخۀ خطی مورد استفاده نیز با نام «تذکرۀ خطاطین» معرفی شده است اما چون بختاورخان، خود این اثر را «احوال خطاطان» نامیده، این نام مناسبتر به نظر آمد. این بخش از کتاب مرآهالعالم را بر مبنای دو متن، یکی چاپ لاهور (در 1979 م.) و دومی نسخۀ خطی موزۀ سالارجنگ، با رقم: «کتبۀ حقیر شیرینرقم» (ش 3/600) تصحیح کردهام.
برای بهرهمندی بیشتر خوانندگان و اهل قلم، تصاویری از آثار خوشنویسان یادشده نیز که امروزه در اختیار قرار دارد، در پایان اضافه شده تا مکمّل این کتاب باشد. این تصاویر غالباً از اصل آثار تصویربرداری شده و بیشترشان برای نخستین بار منتشر میشود و از انتشار آثار مشهوری که بارها به چاپ رسیدهاند، خودداری شده است. مشخصات دقیق هریک از آثار نیز در فهرست تصاویر آمده است.
ویژگیهای این دو تذکره و بسیاری از جزییات دیگر را در بخش «گزارش کار» به تفصیل معرفی کردهام.
گفتنی است که موزۀ سالار جنگ تنها یک سوم از تصاویر هر نسخه را در اختیار مراجعه کننده میگذارد. در زمستان 1389 که به اتفاق دوستانم آقایان دکتر چندرشیکهر و هومن یوسفدهی به حیدرآباد رفتیم، اگر لطف دو دوست گرامیام نبود، نسخه به تمامی به دستم نمیرسید. قدردان ایشانم.
http://imgshot.ir/upload/big/2013/08/31/52222e82152ad.jpg